黄艳副部长会见法国外交部可持续城市发展特别专...
Demarkasiya problemi — elmin f?ls?f?sind? elmi bilikl? qeyri-elmi v? ya yalan elmi bilikl?r aras?ndak? s?rh?dl?rin mü?yy?nl??dirilm?si problemi.[1] Bu m?s?l? elmin n? oldu?unu v? onu elm olmayan sah?l?rd?n nec? f?rql?ndirm?yin mümkünlüyünü ara?d?r?r. "Demarkasiya" termini lat?nca "demarcatio" s?zünd?n g?türülüb v? "s?rh?d ??km?k" m?nas?n? verir.[2][3]
Demarkasiya problemi yaln?z n?z?ri yox, h?m d? praktik ?h?miyy?t da??y?r. Elm ad? alt?nda yay?lan qeyri-elmi iddialar? tan?maq, d?vl?tin elmi siyas?tini formala?d?rmaq v? elmi t?hsil proqramlar?n? mü?yy?nl??dirm?k bax?m?ndan bu problem xüsusi aktuall?q k?sb edir.[4][5]
Tarixi
[redakt? | vikim?tni redakt? et]Demarkasiya problemi Aristoteld?n ba?layaraq müzakir? olunmu?, lakin ?sas?n Yeni d?vr f?ls?f?si v? elm inqilab? d?vründ? aktualla?m??d?r.[6]XIX ?srd? Ogüst Kontun pozitivizm n?z?riyy?si elmi bilikl? metafizik dü?ünc? aras?nda f?rq qoyma?a ?al??m??d?r. XX ?srd? bu problem Karl Poper, Tomas Kun, ?mre Lakatos v? Pol Feyerabend kimi tan?nm?? elm filosoflar? t?r?find?n müxt?lif yana?malarla t?hlil olunmu?dur.
Karl Popper demarkasiya probleminin klassik formulunu t?qdim etmi?dir. Onun fikrinc?, bir n?z?riyy?nin elmi olmas? ü?ün o, saxtalanabil?n (falsifikasiya edil? bil?n) olmal?d?r. Y?ni n?z?riyy? el? ifad? olunmal?d?r ki, onu yanl??la?d?racaq bir mü?ahid? v? ya eksperiment t?s?vvür etm?k mümkün olsun.
- Astronomiya v? nisbilik n?z?riyy?si elmi n?z?riyy?l?rdir, ?ünki onlar?n proqnozlar? test edil? bil?r.
- Astrologiya, psixoanaliz v? marksizm kimi n?z?riyy?l?r is? saxtalanma meyar?na cavab verm?dikl?rin? g?r? elmi hesab oluna bilm?z.
Tomas Kun “Elmi inqilablar?n qurulu?u” (1962) ?s?rind? elmin x?tti ??kild? deyil, paradiqma d?yi?iklikl?ri yolu il? inki?af etdiyini g?st?rmi?dir. Kuna g?r?, elm tarixind? münt?z?m elmi f?aliyy?t d?vrl?ri "normal elm", ?sasl? d?yi?iklikl?r is? "elmi inqilab" adlan?r.[7][8] O, Popperin saxtalanma meyar?n?n praktiki elmi f?aliyy?td? tez-tez i?l?k olmad???n? qeyd edir. Lakatos demarkasiya problemini t?dqiqat proqramlar? anlay??? il? izah etm?y? ?al??d?. O, elmi n?z?riyy?l?rin ?sas nüv?sinin k?klü ??kild? t?kzib edilm?diyini, lakin ?traf f?rziyy?l?rin d?yi?? bil?c?yini g?st?rdi. Saxtalanma bird?f?lik deyil, n?z?ri proqram?n ümumi u?uru il? qiym?tl?ndirilm?lidir.[9]
Feyerabend daha radikal m?vqe tutaraq demarkasiya probleminin ?zü il? raz?la?mad?. O, "elm ü?ün vahid metod yoxdur" prinsipini müdafi? ed?r?k, elmin s?rb?st inki?af?na h?r cür metodun uy?un ola bil?c?yini s?yl?di. Onun "H?r ?ey ke??rlidir" (Anything goes) ?üar? elmi bilikl?rin ?oxlu?unu v? plüralizmini müdafi? edirdi.[10]
Müasir yana?malar
[redakt? | vikim?tni redakt? et]Müasir d?vrd? demarkasiya problemi tam h?llini tapmam?? qal?r. Larri Laudan v? dig?r elm?ünaslar bu problemin ?v?zin? elmi bilikl?rin etibarl?l?q v? ?sasland?rma meyarlar? il? qiym?tl?ndirilm?sini t?klif edirl?r. Massimo Pilyu??i is? 2000-ci ill?rd? yenid?n demarkasiya meyarlar?n?n i?l?nm?sinin vacibliyini müdafi? etmi? v? praktiki ??r?iv?l?r t?klif etmi?dir.[11]
T?nqidi
[redakt? | vikim?tni redakt? et]Demarkasiya problemi elm f?ls?f?sind? mühüm yer tutsa da, bir s?ra n?z?ri v? praktiki t?nqidl?r? m?ruz qalm??d?r. Bu t?nqidl?r ?sas?n vahid v? universal demarkasiya meyar?n?n mümkün olub-olmamas?, elmin dinamik v? ?ox?ax?li t?bi?ti, habel? meyarlar?n t?tbiqi il? ba?l? yaranan ??tinlikl?r? ?saslan?r.[12]
Birinci ?sas t?nqid elmin tarixi v? sosial kontekstd? d?yi?k?n olmas? il? ba?l?d?r. Tomas Kun ?zünün "Elmi inqilablar?n qurulu?u" ?s?rind? g?st?rir ki, elm tarix boyu müxt?lif "paradigma"lar ??r?iv?sind? inki?af etmi?dir v? bu paradigma d?yi?iklikl?ri zaman? "elm" kimi q?bul olunan anlay?? d?yi?? bil?r. Bu is? g?st?rir ki, elmi v? qeyri-elmi bilikl?r aras?nda s?rt v? d?yi?m?z s?rh?dl?r ??km?k mümkün olmaya bil?r.[13]
?kinci t?nqid Karl Popperin ir?li sürdüyü saxtalanma meyar?n?n m?hdudlu?u il? ba?l?d?r. Bu meyar elmi n?z?riyy?l?rin yanl??lanabilm?sini t?l?b edir, lakin b?zi elmi n?z?riyy?l?r (m?s?l?n, psixologiya v? ya iqtisadiyyat sah?sind?ki b?zi modell?r) test edil? bilm?y?c?k q?d?r mür?kk?b v? kontekstual ola bil?r. Bundan ba?qa, tarixd? saxtalanma meyar?na cavab verm?y?n, lakin sonradan elmi inqilablara yol a?an n?z?riyy?l?r d? olmu?dur (m?s?l?n, Kopernik modeli ilkin m?rh?l?d? mü?ahid?l?rl? tam üst-üst? dü?mürdü).[14]
ü?üncü t?nqid is? f?nl?raras? v? qeyri-?n?n?vi t?dqiqatlar?n elmd?n k?narda qalmas? riski il? ?laq?lidir. Müasir elmi f?aliyy?tl?r tez-tez bir ne?? sah?ni ?hat? edir v? s?rh?dl?ri ayd?n olmayan m?vzularda t?dqiqat apar?r. Bel? hallarda s?rt demarkasiya meyarlar? bu cür ara?d?rmalar? qeyri-elmi kimi t?snif ed? bil?r ki, bu da elmin inki?af?na ?ng?l ola bil?r.[15]
N?hay?t, demarkasiya problemi b?z?n ideoloji v? ya siyasi m?qs?dl?rl? istifad? edil? bil?r. M?s?l?n, b?zi hakimiyy?tl?r v? ya institutlar mü?yy?n bilik formalar?n? elmd?n k?nar hesab ed?r?k onlar? qeyri-legitim kimi t?qdim ed? bil?rl?r. Bu is? demarkasiyan?n neytral bir meyar olma xüsusiyy?tini ?übh? alt?na al?r.[16]
Bütün bu t?nqidl?r g?st?rir ki, demarkasiya problemi sad?c? texniki deyil, eyni zamanda epistemoloji, tarixi v? sosial kontekstl? ba?l? mür?kk?b bir m?s?l?dir. Bu s?b?bd?n, bir ?ox müasir elm filosofu elmi biliyin s?rh?dl?rini mü?yy?nl??dirm?k ü?ün bir deyil, ?oxsayl? v? elastik meyarlar toplusun?n istifad? olunmas?n? t?klif edir.[17]
H?m?inin bax
[redakt? | vikim?tni redakt? et]?stinadlar
[redakt? | vikim?tni redakt? et]- ↑ Resnik, David B. "A pragmatic approach to the demarcation problem". Studies in History and Philosophy of Science Part A. 31 (2). 2000: 249–267. Bibcode:2000SHPSA..31..249R. doi:10.1016/S0039-3681(00)00004-2.
- ↑ Laudan, Larry, The Demise of the Demarcation Problem // Cohen, R.S.; Laudan, L. (redaktorlar ), Physics, Philosophy and Psychoanalysis: Essays in Honor of Adolf Grünbaum, Boston Studies in the Philosophy of Science, 76, Dordrecht: D. Reidel, 1983, 111–127, ISBN 90-277-1533-5. Alternative source: [1]
- ↑ Lakatos, I.; Feyerabend, P.; Motterlini, M. For and Against Method: Including Lakatos's Lectures on Scientific Method and the Lakatos-Feyerabend Correspondence. University of Chicago Press. 1999. s?h. 20. ISBN 9780226467740. LCCN 99013581.
The demarcation problem may be formulated in the following terms: what distinguishes science from pseudoscience? This is an extreme way of putting it, since the more general problem, called the Generalized Demarcation Problem, is really the problem of the appraisal of scientific theories, and attempts to answer the question: when is one theory better than another?
- ↑ Gauch, Hugh G. Jr. Scientific Method in Practice. 2003. 3–7. ISBN 978-0-521-81689-2.
- ↑ Cover, J. A.; Curd, Martin, redaktorlar Philosophy of Science: The Central Issues. W.W. Norton. 1998. 1–82. ISBN 978-0-393-97175-0.
- ↑ Lloyd, G. E. R., Science, Folklore and Ideology: Studies in the Life Sciences in Ancient Greece, Cambridge: Cambridge University Press, 1983, 79–80, ISBN 0-521-27307-2,
Faced with ... competition from a variety of more or less exploitative rival healers, the doctors responsible for many or most of the Hippocratic treatises unite, at least, in their desire to turn the practice of healing into a τ?χνη. ... [N]ot only do they reject interference in most cases from priests and prophets, they also criticise many current practices and assumptions.
- ↑ Gauch, Hugh G. Jr. Scientific Method in Practice. 2003. 3–7. ISBN 978-0-521-81689-2.
- ↑ Cover, J. A.; Curd, Martin, redaktorlar Philosophy of Science: The Central Issues. W.W. Norton. 1998. 1–82. ISBN 978-0-393-97175-0.
- ↑ Lloyd, G. E. R., Science, Folklore and Ideology: Studies in the Life Sciences in Ancient Greece, Cambridge: Cambridge University Press, 1983, 79–80, ISBN 0-521-27307-2,
Faced with ... competition from a variety of more or less exploitative rival healers, the doctors responsible for many or most of the Hippocratic treatises unite, at least, in their desire to turn the practice of healing into a τ?χνη. ... [N]ot only do they reject interference in most cases from priests and prophets, they also criticise many current practices and assumptions.
- ↑ Lloyd, G. E. R., Science, Folklore and Ideology: Studies in the Life Sciences in Ancient Greece, Cambridge: Cambridge University Press, 1983, s?h. 215, ISBN 0-521-27307-2
- ↑ Lloyd, G.E.R., The Revolutions of Wisdom: Studies in the Claims and Practice of Ancient Greek Science, Sather Classical Lectures, 52, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1986, 117–118, ISBN 0-520-06742-8
- ↑ Fernandez-Beanato, Damian. "Cicero's demarcation of science: a report of shared criteria". Studies in History and Philosophy of Science Part A. 83. 2020: 97–102. Bibcode:2020SHPSA..83...97F. doi:10.1016/j.shpsa.2020.04.002. PMID 32958286 (#bad_pmid).
- ↑ Lloyd, G.E.R., The Revolutions of Wisdom: Studies in the Claims and Practice of Ancient Greek Science, Sather Classical Lectures, 52, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1986, 141–147, ISBN 0-520-06742-8
- ↑ Lloyd, G.E.R., The Revolutions of Wisdom: Studies in the Claims and Practice of Ancient Greek Science, Sather Classical Lectures, 52, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1986, 213–214, ISBN 0-520-06742-8
- ↑ Lloyd, G.E.R., Magic Reason and Experience: Studies in the Origin and Development of Greek Science, Cambridge: Cambridge University Press, 1979, 15–27, ISBN 0-521-29641-2
- ↑ Thagard, Paul R., "Why Astrology is a Pseudoscience", PSA: Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association, 1978, 1978: 223–234, doi:10.1086/psaprocbienmeetp.1978.1.192639
- ↑ Clagett, Marshall, Greek Science in Antiquity, New York: Collier Books, 1963, s?h. 4